पृथ्वी जयन्ती: राष्ट्रनिर्माणदेखि लोकतन्त्रसम्मको यात्राको प्रतीक
कल्पना दाहाल ,बिर्तामोड
पृथ्वी जयन्ती,अर्थात् नेपाल राष्ट्रका निर्माता पृथ्वीनारायण शाहको जन्मजयन्ती,नेपाली राष्ट्रिय एकताको प्रतीक मात्र होइन, इतिहास,वर्तमान र भविष्यलाई जोड्ने एउटा गहिरो माध्यम हो। पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा भएको नेपालको एकीकरणले आजको लोकतान्त्रिक नेपालको जग निर्माण गरेको हो।
नेपालले २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि लोकतान्त्रिक प्रणालीमा प्रवेश गरिसकेको छ।तर, यो नयाँ प्रणालीका लागि पनि पृथ्वीनारायण शाहका दृष्टान्त र विचारहरू मार्गदर्शक बन्न सक्छन्। आजको नेपालमा सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक सन्दर्भमा पृथ्वीनारायण शाहको योगदान र उहाँका विचारलाई पुनर्व्याख्या गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।
पृथ्वीनारायण शाह: राष्ट्रनिर्माणको अगुवा
वि.सं. १७७९ मा गोरखामा जन्मिएका पृथ्वीनारायण शाहको जीवन केवल युद्ध र विजयका कथाहरू मात्र नभएर दूरदृष्टि,नेतृत्व र समर्पणको गाथा हो।
१. एकीकरणको आवश्यकता र ऐतिहासिक सन्दर्भ
पृथ्वीनारायण शाहको पालामा नेपाल विभाजित थियो। बाइसे-चौबिसे राज्यहरूले नेपाललाई कमजोर बनाएका थिए। छिमेकी शक्तिहरू (मुगल भारत र चिंग राजवंश) बलियो हुँदै गर्दा, सानो र कमजोर राज्यहरूले आफ्नो अस्तित्व जोगाउन सक्दैनन् भन्ने कुरा उहाँले राम्ररी बुझेका थिए।
उहाँको एकीकरण अभियान कुनै साम्राज्य विस्तारको आकांक्षा थिएन; यो नेपालको अस्तित्व जोगाउने अनिवार्य पहल थियो।
२. नुवाकोट विजय र अभियानको सुरुवात
वि.सं. १७९९ मा नुवाकोट विजयसँगै पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान सुरु भयो।
नुवाकोट मात्र सैन्य दृष्टिले महत्त्वपूर्ण थिएन; यो काठमाडौं उपत्यका र भारतका बीचको व्यापारिक मार्गको केन्द्र थियो।
यस विजयले पृथ्वीनारायण शाहको रणनीतिक कुशलता र दृढतालाई उजागर गर्यो।
३. काठमाडौं उपत्यकाको विजय
वि.सं. १८२५ मा काठमाडौं,पाटन र भक्तपुरको विजय पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानको महत्त्वपूर्ण माइलस्टोन थियो।
उपत्यका सांस्कृतिक,आर्थिक र राजनीतिक दृष्टिले नेपालकै केन्द्र थियो।
यो विजयले पृथ्वीनारायण शाहलाई नेपाल राष्ट्रका निर्माता मात्र होइन, सांस्कृतिक एकताको प्रतीकका रूपमा स्थापित गर्यो।
पृथ्वीनारायण शाहका विचार र दूरदृष्टि
पृथ्वीनारायण शाह केवल एक महान सेनानी मात्र होइन,दूरदर्शी शासक हुनुहुन्थ्यो।उहाँका विचारहरूले आधुनिक नेपालको निर्माणका लागि प्रेरणा प्रदान गर्छन्।
१. “नेपाल चार जात छत्तीस वर्णको फूलबारी हो”
उहाँले नेपाललाई जातजाति,धर्म र संस्कृतिको सह-अस्तित्वको प्रतीकका रूपमा व्याख्या गर्नुभयो।
यो विचारले सामाजिक एकता र सहिष्णुताको संदेश दिन्छ।
आजको लोकतान्त्रिक समाजमा विविधतालाई सम्मान गर्ने दृष्टिकोण यसै विचारबाट प्रेरित हुनुपर्छ।
२. आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको महत्त्व
पृथ्वीनारायण शाहले विदेशी सामानको प्रयोगलाई निषेध गर्न र स्वदेशी उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्न जोड दिनुभयो।
“विदेशी बस्त्रको प्रयोगले आत्मसम्मान घट्छ”भन्ने उहाँको भनाइले आत्मनिर्भरता र राष्ट्रिय स्वाभिमानको मर्मलाई झल्काउँछ।
वर्तमान नेपालको आर्थिक नीति निर्माणका लागि उहाँका विचारहरू अत्यन्त सान्दर्भिक छन्।
३. “यमको बीचको आँप” को नीति
नेपालको भौगोलिक अवस्थिति (भारत र चीनको बीचमा) पृथ्वीनारायण शाहले राम्ररी बुझेका थिए।
उहाँले नेपाललाई स्वतन्त्र र स्वाभिमानी राख्दै छिमेकीहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम गर्नुभएको थियो।
यो नीति आज पनि नेपालको परराष्ट्र नीतिमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
लोकतन्त्रको आगमन र पृथ्वीनारायण शाहका विचारको सान्दर्भिकता
नेपालले २००७ सालमा प्रजातन्त्रको सुरुवात गर्यो।२०४६ को जनआन्दोलनले बहुदलीय प्रणाली ल्यायो र २०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलनले लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्यो।
लोकतन्त्र र पृथ्वीनारायण शाहका विचार
लोकतन्त्र र पृथ्वीनारायण शाहका विचारमा ठूला समानताहरू छन्।
१. सामाजिक समावेशिता:
पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई “फूलबारी”भनेझैं लोकतन्त्रले पनि विविधतालाई सम्मान गर्नुपर्छ।
जातीय,सांस्कृतिक र भाषिक विविधता लोकतन्त्रको बलियो आधार हो।
२. आत्मनिर्भरता र आर्थिक सशक्तीकरण:
लोकतन्त्रले जनताको आर्थिक सशक्तीकरणमा जोड दिन्छ।
पृथ्वीनारायण शाहको आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको नीति आजको आर्थिक रणनीतिको मार्गनिर्देशक हुन सक्छ।
३. सन्तुलित कूटनीति:
लोकतन्त्रले छिमेकीहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम गर्नुपर्छ।
लोकतन्त्र र राष्ट्रिय एकता
लोकतन्त्रमा राजनीतिक विविधता हुन्छ,तर यो विविधताले राष्ट्रिय एकतालाई कमजोर बनाउन सक्दैन।
पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एकीकृत गरेर सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा सुदृढ बनाएका थिए।
लोकतन्त्रमा यो एकता कायम राख्न पृथ्वीनारायण शाहको दृष्टिकोण महत्त्वपूर्ण छ।
पृथ्वी जयन्तीको आधुनिक सन्दर्भ
नेपालमा लोकतन्त्र स्थापना भइसकेपछि पृथ्वी जयन्तीले थप गहिरो अर्थ पाएको छ।
१. राष्ट्रिय एकता र सामाजिक न्याय
लोकतन्त्रले जातीय,भाषिक र क्षेत्रीय असमानतालाई कम गर्दै सबैलाई समान अवसर प्रदान गर्नुपर्छ।
पृथ्वीनारायण शाहले देखाएको सामाजिक समावेशिताको भावना लोकतान्त्रिक नीतिमा लागू गर्न आवश्यक छ।
२. आर्थिक समृद्धि र आत्मनिर्भरता
नेपालले वैदेशिक सहायता र आयातमा बढी निर्भरता राख्दै आएको छ।
पृथ्वीनारायण शाहको आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको दृष्टिकोण आधुनिक नेपालका लागि प्रेरणादायी छ।
३. नेतृत्व र जिम्मेवारीबोध
लोकतन्त्रले नेतृत्व र जनप्रतिनिधिहरूमा जिम्मेवारीबोध गराउनुपर्छ।
पृथ्वीनारायण शाहको दृढ नेतृत्व, दूरदृष्टि र निस्वार्थ समर्पण लोकतान्त्रिक नेताहरूका लागि आदर्श हुनुपर्छ।
निष्कर्ष: पृथ्वी जयन्तीको सन्देश आत्मसात गर्दै लोकतान्त्रिक नेपाल निर्माण
पृथ्वी जयन्ती केवल ऐतिहासिक सम्झना मात्र होइन;यो भविष्यप्रति प्रतिबद्धताको प्रतीक हो।
पृथ्वीनारायण शाहले देखाएको मार्गदर्शनले नेपालको लोकतान्त्रिक यात्रालाई बलियो बनाउन सक्छ।
१ . राष्ट्रिय एकता कायम राख्दै सामाजिक न्याय र समानताको प्रवर्द्धन।
२. आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र र स्वदेशी उत्पादनको विकास।
३. सन्तुलित कूटनीति र राष्ट्रिय स्वाभिमानको संरक्षण।
लोकतन्त्र र इतिहासको पुलका रूपमा पृथ्वी जयन्तीले हामीलाई हाम्रो जिम्मेवारी सम्झाउँछ। पृथ्वीनारायण शाहप्रतिको सच्चा सम्मान भनेको उहाँका विचार र दर्शनलाई व्यवहारमा लागू गर्दै समृद्ध र सुदृढ लोकतान्त्रिक नेपाल निर्माण गर्नु हो।नेपाल राष्ट्र र लोकतन्त्रका लागि पृथ्वीनारायण शाहको योगदान अमूल्य छ।पृथ्वी जयन्ती—हाम्रो पहिचान,हाम्रो गौरव र हाम्रो प्रेरणा!