विश्व बाल दिवस: बाल अधिकार र सामाजिक न्यायको संरचनात्मक दृष्टिकोण
मंसिर ५,२०८१ बिर्तामोड ,झापा
कल्पना दाहाल,बिर्तामोड
विश्व बाल दिवस,जो हरेक वर्ष नोभेम्बर २० मा मनाइन्छ,बालबालिकाको अधिकार,कल्याण र समाजमा उनीहरूको स्थानलाई समर्पित एक ऐतिहासिक दिवस हो।यो दिवस बालबालिकाका आवश्यकता र अधिकारप्रतिको गहिरो चेतनालाई पुनर्जीवित गर्दै समाजलाई ती अधिकारहरूको सुनिश्चितताका लागि दिगो संकल्प गर्न प्रेरित गर्छ।संयुक्त राष्ट्रसंघको बाल कोष (युनिसेफ) को पहलमा सन् १९५४ मा सुरु भएको यो दिवसले बालबालिकालाई केवल संरक्षित पात्रका रूपमा मात्र होइन,बरु उनीहरूलाई समाजका परिवर्तनकारी शक्तिका रूपमा पनि स्थापित गर्न प्रयत्न गरेको छ।
बालबालिका मानव सभ्यताको मेरुदण्ड हुन्।तिनको हरेक आशा,सपना र कल्पनाले मात्र समाजलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउन सक्छ।तथापि,आजको समाजमा बालबालिकामाथि हुने अन्याय, हिंसा र विभेदको सन्दर्भले हाम्रो सभ्यता र नीतिगत संरचनालाई गहिरो प्रश्न उठाएको छ। बालबालिकालाई सुरक्षित जीवन, शिक्षाको पहुँच,स्वास्थ्य सेवाको प्रत्याभूति र शोषणमुक्त वातावरण प्रदान गर्नु मानव अधिकारको एक अनिवार्य हिस्सा हो।त्यसैले विश्व बाल दिवसले यो कुरालाई मात्र प्रकाश पार्दैन कि बालबालिका हाम्रो समाजका कमजोर अंग हुन्,तर उनीहरू नै दिगो विकासका संवाहक हुन्।
तर के बाल अधिकारको पक्षमा गरिएका प्रयास पर्याप्त छन्? अहिलेको युगमा पनि लाखौं बालबालिका गरिबीको चक्रमा फसेका छन्।उनीहरू शिक्षाबाट वञ्चित छन्,कुपोषणको सिकार बनेका छन् र बाल श्रम तथा बालविवाहजस्ता क्रूर परम्पराको चपेटामा छन्।अशिक्षा र गरिबीको जालोमा परेका यी बालबालिकाको भविष्यको निर्माण गर्नु केवल उनीहरूको लागि होइन,मानव सभ्यताको नैतिक कर्तव्य हो।
नेपालजस्तो देशमा बाल अधिकारको सन्दर्भमा थप जटिलता देखिन्छ।नेपालका ग्रामीण क्षेत्रका बालबालिकाको जीवन आज पनि गरिबी,अशिक्षा र सांस्कृतिक परम्पराको भारले ग्रस्त छ। बालविवाह,जो कानुनतःनिषेधित छ,अझै पनि समाजको गहिराइमा व्याप्त छ।बालबालिकाले विद्यालय छाड्ने दर उच्च छ,विशेषगरी दुर्गम क्षेत्रका बालबालिकाको पहुँच शिक्षासँग जोडिन सकेको छैन। कुपोषणको समस्या झन् गहिरो छ, जसले बालबालिकाको शारीरिक मात्र होइन,मानसिक विकासमा पनि गम्भीर असर पुर्याएको छ।
विश्व बाल दिवसको मूल सन्देश भनेको बालबालिकाको जीवनलाई केवल आधारभूत सुविधाहरूको उपलब्धिमा सीमित नगरी,तिनको प्रतिभा र सिर्जनात्मकताको पूर्ण उपयोग हुने वातावरण निर्माण गर्नु हो।यस दिनले हामीलाई बालबालिकाको आवश्यकता र उनीहरूको अधिकारप्रति हाम्रो दायित्वको स्मरण गराउँछ।बालबालिकाको अस्तित्व,शिक्षा र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न गरिने प्रयास केवल कानुनको दायराभित्र मात्र सीमित हुनुहुँदैन;यसले समाजका प्रत्येक तह र तप्कालाई समेट्नुपर्छ।
अर्कोतर्फ,बालबालिकाको अधिकार र कल्याणलाई व्यावहारिक रूपमा सुनिश्चित गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि तथा नीतिहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्।सन् १९८९ को बाल अधिकार महासन्धिले बालबालिकालाई कानूनी रूपमा संरक्षण प्रदान गर्दै उनीहरूको शारीरिक,मानसिक र भावनात्मक विकास सुनिश्चित गर्न प्रयास गर्यो। तथापि,केवल नीति र कानूनले मात्र बालबालिकाको भविष्य निर्माण गर्न सक्दैन।यसका लागि सामाजिक मानसिकताको परिवर्तन,समुदायस्तरको सहभागिता र नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन अनिवार्य छ।
जलवायु परिवर्तन,युद्ध र विस्थापनले पनि बालबालिकाको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। जलवायु परिवर्तनका कारण प्राकृतिक प्रकोपहरूको वृद्धि,भोकमरी र विस्थापनको समस्या बालबालिकाको शिक्षा र सुरक्षा दुवैका लागि चुनौती बनेका छन्।द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रका बालबालिका,जो हिंसा र विस्थापनको शिकार भएका छन्,उनीहरूको भविष्य अन्योलमा छ।
बालबालिकाको अधिकार संरक्षणको जिम्मेवारी केवल सरकारको मात्र होइन।यो जिम्मेवारी अभिभावक,शिक्षक,सामाजिक संस्था र हरेक नागरिकले बाँडफाँड गर्नुपर्छ।समाजले बालबालिकालाई केवल आश्रित पात्रका रूपमा हेर्ने दृष्टिकोण त्याग्नुपर्छ |बालबालिकाको व्यक्तित्वलाई स्वाभाविक रूपमा विकसित गर्न प्रेरित गर्ने वातावरण निर्माण गर्नु नै सच्चा सामाजिक न्याय हो।
विश्व बाल दिवस कुनै सामान्य दिवस मात्र होइन।यो हाम्रो सामूहिक जिम्मेवारी र चेतनाको दर्पण हो, जसले बालबालिकाको भविष्य निर्माणका लागि हामीलाई प्रेरणा दिन्छ।बालबालिकाको उज्ज्वल भविष्य भनेको केवल उनीहरूको मात्र सफलतासँग सम्बन्धित छैन;यो समग्र समाजको समृद्धि र स्थायित्वसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ।यस दिनले हामीलाई बालबालिकाप्रतिको हाम्रो कर्तव्य सम्झाउन मात्र होइन,उनीहरूको जीवनलाई नयाँ सम्भावनाको बाटोमा अघि बढाउन बाध्य बनाउँछ।
बालबालिकाको अधिकार र कल्याण सुनिश्चित गर्नु भनेको समाजको आधारभूत संरचनालाई बलियो बनाउनु हो।तसर्थ,बाल अधिकारलाई व्यवहारमा लागू गर्न,हरेक स्तरका संस्थाहरूले बालबालिकालाई प्राथमिकतामा राख्दै दीर्घकालीन योजना तयार गर्नुपर्छ।हामीले बालबालिकाको भविष्यको रक्षा मात्र होइन,तिनीहरूको सपनालाई पनि समर्थन गर्नुपर्छ,ताकि उनीहरूले समाजलाई अझ समृद्ध र न्यायपूर्ण बनाउने यात्रामा अघि बढ्न सकून्।